Ο Ελληνισμός υπό βενετική και οθωμανική κυριαρχία (Α΄ μέρος)

 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Οι Έλληνες υπό βενετική κυριαρχία

• Συνθήκες διαβίωσης

- Βενετοκρατούμενες περιοχές ελληνικού χώρου: Κύπρος, Κρήτη, Επτάνησα

α) Στον πολιτικό τομέα:

- Οι Βενετοί επέβαλαν το δυτικό φεουδαρχικό σύστημα και το προσάρμοσαν στις τοπικές συνθήκες.

-Αποτέλεσμα: αντίσταση Ελλήνων με εξεγέρσεις.

β) Στον πολιτιστικό τομέα:

- Οι Βενετοί επέτρεπαν την ελεύθερη μετακίνηση σπουδαστών από τις βενετοκρατούμενες περιοχές προς την Ιταλία.

- Αποτέλεσμα: Τα πνευματικά κέντρα της Ιταλίας (Βενετία, Φλωρεντία κ.α) έγιναν εστίες μόρφωσης και ανταλλαγής ιδεών των Κύπριων, των Κρητικών και των Επτανήσιων σπουδαστών.

- Οι σπουδαστές αυτοί στη συνέχεια μεταλαμπάδευαν τα φώτα της παιδείας στις ιδιαίτερες πατρίδες τους.

• Γράμματα και Τέχνες

- 16ος - 17ος αι. αξιόλογη ανάπτυξη γραμμάτων και τεχνών στην Κρήτη.

α) Στη λογοτεχνία ξεχωρίζουν:

- το έμμετρο μυθιστόρημα : "Ερωτόκριτος" (του Β. Κορνάρου)

- η τραγωδία : "Ερωφίλη" (του Γ. Χορτάτση)

- Στα κείμενα αυτά: χρησιμοποιείται η Κρητική διάλεκτος γίνεται συνδυασμός ελληνικών και αναγεννησιακών χαρακτηριστικών.

β) Στις τέχνες ξεχωρίζουν Κρητικοί και Επτανήσιοι ζωγράφοι.

- Σπουδαιότερος: ο Κρητικός Θεοφάνης ο Κρης που στα έργα του συνδύαζε στοιχεία της παράδοσης των Παλαιολόγων και της δυτικής τέχνης.

- Μετά την κατάληψη Κρήτης από Τούρκους (1669) Κρητικοί καλλιτέχνες καταφεύγουν στα Επτάνησα.

- Αποτέλεσμα: Αναδεικνύονται Επτανήσιοι ζωγράφοι που ακολουθούν την Κρητική παράδοση με επιδράσεις από την Αναγέννηση και το μπαρόκ.

Οι Έλληνες υπό οθωμανική κυριαρχία

• Το καθεστώς των υποδούλων

- Το ισλαμικό δίκαιο επέτρεπε στους χριστιανούς:

α) να διατηρήσουν την εσωτερική τους οργάνωση

β) να έχουν ατομικές, οικονομικές και θρησκευτικές ελευθερίες, εφόσον εκπλήρωναν ορισμένες υποχρεώσεις, όπως η καταβολή φόρων στο Οθωμανικό Κράτος.

- Συχνά τα δικαιώματα αυτά αναιρούνταν και οι πληθυσμοί γνώριζαν περιορισμούς και καταπιέσεις (π.χ βαριά φορολογία, διοικητικές αυθαιρεσίες, παιδομάζωμα, εξισλαμισμοί κ.α).

- Ο Ελληνισμός ανέπτυξε δυνάμεις που συνέβαλαν στην επιβίωση και στην αναγέννησή του.

• Δυνάμεις επιβίωσης και ανανέωσης του Ελληνισμού

1) Η Εκκλησία και τα προνόμια

- Μετά την Άλωση ο Μωάμεθ Β΄ παραχώρησε προνόμια με τα οποία ο Πατριάρχης: α) αναγνωριζόταν ως πνευματικός και πολιτικός ηγέτης. (Έτσι, ο Πατριάρχης μπορούσε να παρεμβαίνει στην Υψηλή Πύλη για θέματα που αφορούσαν τους Ορθόδοξους χριστιανούς).

β) μπορούσε να ιδρύει εκκλησιαστικά δικαστήρια (για υποθέσεις αστικού δικαίου)

γ) μπορούσε να επιβάλλει στους πιστούς φορολογία για τις ανάγκες της Εκκλησίας ή για λογαριασμό της οθωμανικής διοίκησης.

- Η παραχώρηση των προνομίων διευκόλυνε τους Οθωμανούς ως προς τη

διοίκηση των χριστιανών, γιατί η εκκλησία:

α) διέθετε οργανωμένο διοικητικό δίκτυο (μητροπόλεις, επισκοπές, ενορίες)

β) ανέλαβε κοσμικές δικαιοδοσίες και καθήκοντα.

2) Ο θεσμός της κοινότητας

- Θεσμός κοινότητας: α) αποτελούσε ένα είδος τοπικής αυτοδιοίκησης

β) προσαρμόστηκε στις απαιτήσεις της οθωμανικής πολιτικής

γ) είχε κύρος και δικαιοδοσίες (κυρίως φορολογικές και εκπαιδευτικές)

- Οι κοινοτικοί άρχοντες ή πρόκριτοι εκλέγονταν από τους κατοίκους.

- Τα προβλήματα αντιμετωπίζονταν συλλογικά και έτσι ο θεσμός της κοινότητας έγινε πόλος εθνικής συσπείρωσης και εστία καλλιέργειας δημοκρατικού πνεύματος.

3) Οι Φαναριώτες

- Φανάρι = συνοικία Κων/πολης.

- Φαναριώτες = ομάδα λαϊκών αξιωματούχων που ήταν μορφωμένοι και γλωσσομαθείς και γι’ αυτό: α) έγιναν απαραίτητοι στην οθωμανική διοίκηση β) κατέλαβαν υψηλά αξιώματα, όπως:

1) Δραγουμάνος (=διερμηνέας) της Υψηλής Πύλης

2) Δραγουμάνος του Στόλου

3) Ηγεμόνας των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών

Αποτέλεσμα: απόκτησαν κύρος και εξελίχθηκαν σε κοινωνική ομάδα με μεγάλη οικονομική δύναμη και επιρροή.

4) Αρματολοί και κλέφτες

α) αρματολοί ήταν ένοπλα σώματα Ελλήνων που είχαν οριστεί από την οθωμανική

διοίκηση για φύλαξη ορισμένων περιοχών.

β) κλέφτες ήταν ένοπλα σώματα Ελλήνων που κατέφευγαν στα βουνά, για να

αποφύγουν την τυραννία των κατακτητών, και ζούσαν κάνοντας ληστείες.

- Συχνά υπήρχε εναλλαγή μεταξύ των δύο ρόλων.

- Με την πάροδο του χρόνου οι δύο έννοιες ταυτίστηκαν.

- Οι αρματολοί και οι κλέφτες:

α) υπήρξαν οι κύριοι εκφραστές της ένοπλης αντίστασης των Ελλήνων κατά των κατακτητών,

β) απ' αυτούς προήλθε ο πυρήνας των αγωνιστών του '21.

(Μουσείο Βρέλλη - Εκθέματα προ επανάστασης) 

5) Οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές

- 17ος αι.: σταδιακή βελτίωση οικονομίας. Αιτία: η σύναψη εμπορικών σχέσεων οθωμανικής αυτοκρατορίας με ευρωπαϊκές δυνάμεις.

- Οι Έλληνες: αξιοποίησαν την ευκαιρία και ασχολήθηκαν α) με τις θαλάσσιες και χερσαίες μεταφορές β) με το εμπόριο.

- Οι χερσαίες μεταφορές διευκολύνονταν από τις ελληνικές παροικίες που αναπτύχθηκαν κατά μήκος του οδικού άξονα προς την Κεντρική Ευρώπη.

- Η ανάπτυξη του εμπορίου έφερε αλλαγές:

α) αλλαγές στην αγροτική οικονομία:

- καλλιεργήθηκαν προϊόντα με μεγάλη ζήτηση στο εξωτερικό (βαμβάκι, μετάξι, κ.ά)

- ενισχύθηκε η κτηνοτροφία και οι εξαγωγές μαλλιού

- η οικοτεχνία μετατράπηκε σε βιοτεχνία

β) αλλαγές στον μεταποιητικό τομέα:

-18ος αι.: η ελληνική βιοτεχνική παραγωγή επεκτείνεται και στον ευρωπαϊκό χώρο.

- δημιουργήθηκαν μεγάλες εταιρείες ή συνεταιρισμοί για την αντιμετώπιση του διεθνούς ανταγωνισμού (π.χ ο βιοτεχνικός και εμπορικός συνεταιρισμός στα  Αμπελάκια που ασχολούνταν με την κατασκευή, βαφή και εμπορία βαμβακερών νημάτων).

γ) κοινωνικές αλλαγές:

- Οι νέες οικονομικές δραστηριότητες δημιούργησαν μια νέα εύπορη τάξη, την αστική (έμποροι, βιοτέχνες και πλοιοκτήτες).

Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις από το 15ο ως το 18ο αιώνα

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Η Ευρώπη των κρατών

• Ανάδυση των εθνικών μοναρχιών

- Οι ηγεμόνες της Ευρώπης προσπαθούν να συγκροτήσουν ομοιογενή εθνικά κράτη. Γι’ αυτό: α) καταπολεμούν κάθε διασπαστική δραστηριότητα, β) δημιουργούν ισχυρές εθνικές μοναρχίες στην Ευρώπη.

• Θρησκευτική πολιτική

1) Εχθρική στάση Ευρωπαίων ηγεμόνων έναντι προτεσταντών (έως 17ο αι.)

- Γερμανία: τριακονταετής πόλεμος (1618 - 1648)

α) έγινε μεταξύ των προτεσταντών και των ρωμαιοκαθολικών

β) έλαβε πανευρωπαϊκές διαστάσεις

γ) τερματίστηκε με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1685)

Αποτέλεσμα: συρρίκνωση της δύναμης του Γερμανού αυτοκράτορα.

- Αυστρία: οι ηγεμόνες καταδίωξαν τους προτεστάντες.

- Γαλλία: ο βασιλιάς απαγόρευσε τον προτεσταντισμό με ανάκληση του διατάγματος της Νάντης (1685)

2) Αρχές 18ου αι: πιο ανεκτική πολιτική κρατών στα θρησκευτικά ζητήματα.

• Ανταγωνισμοί

- Ενδοευρωπαϊκές συγκρούσεις (κυρίως μεταξύ Αγγλίας -Γαλλίας)

Τα αίτια: η προσπάθεια των ηγεμόνων των κρατών να αποκτήσουν:

α) οικονομική ισχύ

β) κυρίαρχη θέση στην Ευρώπη

γ) παγκόσμια υπεροχή

• Η Ευρώπη και η Οθωμανική Αυτοκρατορία

- Οι Οθωμανοί Τούρκοι:

α) προέλασαν προς την κεντρική Ευρώπη (μετά το 1453)

β) πολιόρκησαν τη Βιέννη δύο φορές ανεπιτυχώς (1529 και 1683)

γ) υποχώρησαν σταδιακά από τα ευρωπαϊκά εδάφη

δ) αντιμετώπισαν τη Ρωσία, που στράφηκε εναντίον τους

ε) υπέγραψαν διομολογήσεις (= προνομιακές για τους Ευρωπαίους εμπορικές συμφωνίες με αντάλλαγμα τη φιλία τους).

Ο θρίαμβος της απολυταρχίας και οι πρώτοι κλονισμοί

-16ος αι.: εδραίωση και εξάπλωση της απόλυτης μοναρχίας σε πολλές χώρες της Ευρώπης.

• Γαλλία

- Απόλυτος μονάρχης: ο Λουδοβίκος ΙΔ΄

α) θεωρούσε τον εαυτό του αντιπρόσωπο του Θεού στο βασίλειό του

β) ασκούσε απόλυτο έλεγχο σε όλους τους τομείς της κρατικής δραστηριότητας

γ) βασική του αρχή ήταν: ένας βασιλιάς, μια πίστη, ένας νόμος.

- Αποτέλεσμα: α) αντίδραση κυρίως της αστικής τάξης και των αγροτών,

β) επιδίωξη ριζικών αλλαγών με το κίνημα Διαφωτισμού και τη Γαλλική Επανάσταση (1688 -1789).

• Αγγλία

- Η μοναρχία ήταν ηπιότερη, γιατί ίσχυαν περιορισμοί στη βασιλική εξουσία.

- 17ος αι.: σταδιακή μείωση βασιλικής εξουσίας και ισχυροποίηση κοινοβουλίου:

α) με το νόμο περί Προσωπικής Ασφάλειας που θεμελίωνε τις ατομικές ελευθερίες (1679)

β) με την «Ένδοξη Επανάσταση», με την οποία η αστική τάξη επέβαλε τη συνταγματική μοναρχία και τον κοινοβουλευτισμό (1688)

γ) με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων που προσδιόρισε ακριβέστερα τα όρια της

βασιλικής εξουσίας (1689).

Δημογραφική εξέλιξη

- Αύξηση πληθυσμού από τις αρχές του 18ου αι.

- Αιτία: η ελάττωση θνησιμότητας λόγω: α) βελτίωσης εσοδειών, β) σπανιότερης εμφάνισης επιδημιών, γ) λιγότερο θανατηφόρων πολέμων.

- Αποτέλεσμα: αύξηση ζήτησης προϊόντων.

Οικονομικές εξελίξεις

• Από την παραδοσιακή γεωργία σε μια αγροτική επανάσταση

-15ος -18ος αι.: το 90% του πληθυσμού ζει στο ύπαιθρο και οι περισσότεροι ασχολούνται με τη γεωργία.

- Από 18ο αι.: α) νέες καλλιεργητικές τεχνικές βελτιώνουν τη γεωργική απόδοση,

β) μείωση αγροτικού πληθυσμού λόγω αναζήτησης εργασίας στις πόλεις.

• Από τη βιοτεχνία στη βιομηχανία

-15ος - αρχές 18ου αι.: οι βιοτεχνίες στηρίζονται σε οικογενειακά κεφάλαια και

έχουν τοπικό χαρακτήρα.

-18ος αι.: μεταβολή βιοτεχνιών σε βιομηχανίες που: α) διαθέτουν πολλαπλάσια κεφάλαια, β) χρησιμοποιούν μηχανές που κινούνται με γαιάνθρακα και ατμό.

• Εμπόριο

- 17ος αι.:  οι θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι περνάνε στον έλεγχο Ολλανδών, Άγγλων και Γάλλων.

- Η πιο προσοδοφόρα εμπορική δραστηριότητα Ευρωπαίων: το τριγωνικό εμπόριο:

- Διεξάγεται σε 3 φάσεις μεταξύ α) Ευρώπης, β) Αφρικής, γ) Αμερικής

α΄ φάση: Οι Ευρωπαίοι μεταφέρουν μικροεμπορεύματα στην Αφρική

β΄ φάση: στην Αφρική αγοράζουν σκλάβους, τους μεταφέρουν στην Αμερική

γ΄ φάση: στην Αμερική ανταλλάζουν τους σκλάβους με αποικιακά προϊόντα, που

τα μεταφέρουν στην Ευρώπη.

- Οι ευρωπαϊκές χώρες:

α) εισάγουν: πρώτες ύλες και άλλα αποικιακά προϊόντα

β) εξάγουν: βιομηχανικά προϊόντα (κυρίως υφάσματα και είδη μεταλλουργίας)

- Αρχικά οι ενδοευρωπαϊκές εμπορικές σχέσεις είναι περιορισμένες λόγω της πολιτικής του μερκαντιλισμού ή προστατευτισμού (= πολιτική που ενισχύει τις εξαγωγές και αποθαρρύνει τις εισαγωγές, ώστε το κράτος να διαθέτει πλούτο)

- 18ος αι.: εγκατάλειψη πολιτικής μερκαντιλισμού και εφαρμογή της ελεύθερης οικονομίας (εξαιτίας του Διαφωτισμού).

• Η βιομηχανική επανάσταση

- Οι παραπάνω οικονομικές, κοινωνικές και τεχνολογικές μεταβολές στην Ευρώπη:

α) επέφεραν επαναστατικές αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική ζωή

β) είναι γνωστές ως Βιομηχανική Επανάσταση.

Η κοινωνία των εξελίξεων και των ανισοτήτων

- Κυριότερο χαρακτηριστικό της ευρωπαϊκής κοινωνίας αυτής της περιόδου είναι η άνιση κατανομή πλούτου.

- Η κοινωνία αυτή διακρίνεται σε τρεις τάξεις:

α) οι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης που απολαμβάνουν εισοδήματα από τις ιδιοκτησίες τους και εισπράττουν φόρους από τους χωρικούς.

β) η αστική τάξη που καρπώνεται τα οφέλη των οικονομικών μεταβολών και ισχυροποιείται συνεχώς.

γ) οι χωρικοί και τα ασθενέστερα στρώματα των πόλεων (π.χ εργάτες, μικροεπαγγελματίες και άλλοι) που ζουν στη φτώχεια και σε άθλιες συνθήκες.

Η θρησκευτική Μεταρρύθμιση

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Η κρίση στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και οι ανθρωπιστές

• Στο τέλος του Μεσαίωνα η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία βρίσκεται σε κρίση. Αιτίες:

1) Η ηθική διαφθορά κλήρου. Αποτέλεσμα: διαμαρτυρίες πιστών.

2) Ο προκλητικός τρόπος ζωής ανώτερων κληρικών: α) ζουν μέσα στην πολυτέλεια, β) αδιαφορούν για το ποίμνιό τους.

3) Η αδιαφορία της εκκλησίας για τους κατώτερους κληρικούς της: τους αφήνει να ζουν μέσα στην αμάθεια.

4) Η έλλειψη πνευματικής καθοδήγησης των χριστιανών. Αποτέλεσμα: Οι χριστιανοί: α) είναι ανήσυχοι και βρίσκονται σε σύγχυση (εξαιτίας των συνεχών πολέμων, των επιδημιών και των προφητειών για το τέλος του κόσμου).

β) κυριαρχούνται από την ιδέα του θανάτου και την αγωνία για τη σωτηρία της ψυχής.

5) Η εκμετάλλευση από την Εκκλησία του μεταθανάτιου φόβου των πιστών πουλώντας συγχωροχάρτια (= έγγραφα άφεσης αμαρτιών).

• Οι ανθρωπιστές:

- καταδικάζουν τις παραπάνω πρακτικές της Εκκλησίας

- καταδικάζουν τις δεισιδαιμονίες του λαού

- αντιπροτείνουν ειλικρινή πίστη, βασισμένη στο αληθινό μήνυμα του Χριστού

- υποστηρίζουν την άμεση επαφή των Χριστιανών με το θείο λόγο, με τη μετάφραση της Αγίας Γραφής στη λαϊκή γλώσσα.

Η προτεσταντική μεταρρύθμιση

• α) Γερμανία:

- Αντίδραση Μαρτίνου Λουθήρου στη μαζική πώληση συγχωροχαρτιών με τη θυροκόλληση 95 επιχειρημάτων (= θέσεις) με τα οποία: α) καταδίκαζε τα συγχωροχάρτια, β) υποστήριζε τις απόψεις του για θρησκεία.

- Αντίδραση πάπα: αφορισμός Λουθήρου (1520).

- Αντίδραση Λουθήρου: α) έκαψε δημόσια το παπικό έγγραφο του αφορισμού του, β) δίδασκε ότι η σωτηρία της ψυχής είναι αποτέλεσμα μόνο της πίστης.

Αποτέλεσμα: ταχύτατη διάδοση της διδασκαλίας του στη Γερμανία.

- Αντίδραση αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄: α) έθεσε εκτός νόμου το Λούθηρο, ως αιρετικό, β) αποκήρυξε το Λουθηρανισμό.

Αιτία: ο φόβος του για διάσπαση του κράτους.

- Αντίδραση οπαδών Λουθήρου: διαμαρτυρία (γι’ αυτό ονομάστηκαν διαμαρτυρόμενοι ή προτεστάντες).

- Γενίκευση σύρραξης μεταξύ οπαδών Λουθήρου και αυτοκρατορικών δυνάμεων.

- Τερματισμός σύρραξης με τη συνθήκη της Ειρήνης Αυγούστας (1555). Αυτή:

1) αναγνώριζε τη νομιμότητα του Λουθηρανισμού

2) αναγνώριζε το δικαίωμα σε κάθε ηγεμόνα να επιβάλει στην επικράτειά του το δόγμα που ήθελε.

- Αποτέλεσμα:

α) Η Γερμανία διαιρέθηκε σε α) κράτη καθολικά και β) κράτη διαμαρτυρόμενα.

β) Διαδόθηκε η Μεταρρύθμιση και σε άλλες χώρες με διάφορες παραλλαγές.

• β) Γαλλία:

- Διάδοση Μεταρρύθμισης με εκπρόσωπο τον Καλβίνο (οι οπαδοί του ονομάστηκαν προτεστάντες ή Καλβινιστές).

- Αποτέλεσμα: α) Συγκρούσεις μεταξύ Καλβινιστών και Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας (Αποκορύφωμα συγκρούσεων: η σφαγή 2000 Καλβινιστών στο Παρίσι, 24 Αυγούστου 1572, νύχτα Αγίου Βαρθολομαίου) β) Αιματηροί πόλεμοι για 30 περίπου χρόνια.

- 1598 αποκατάσταση της ειρήνης με το Διάταγμα της Νάντης:  Αναγνώριζε το δικαίωμα των Καλβινιστών να ασκούν ελεύθερα τη λατρεία τους υπό ορισμένες όμως προϋποθέσεις.

Οι αντιδράσεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας

- Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία:

1) Οργάνωσε τη δική της Μεταρρύθμιση (Αντιμεταρρύθμιση)

2) Συγκάλεσε τη Σύνοδο του Τρέντο (1545 - 1563), η οποία:

α) αποφάσισε την ανασυγκρότηση της Εκκλησίας

β) πήρε δραστικά μέτρα εναντίον της Μεταρρύθμισης (= διάδοση της καθολικής πίστης με τα μοναχικά τάγματα, Ιερά Εξέταση με βασανιστήρια των αιρετικών, λογοκρισία βιβλίων)

3) Ίδρυσε νέους επιβλητικούς ναούς σε ρυθμό μπαρόκ (= με πλούσιο διάκοσμο)

Στόχοι: α) η προβολή της δύναμης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας

β) η επιβεβαίωση της υπεροχής του Ρωμαιοκαθολικού δόγματος έναντι του Προτεσταντισμού.

4) Ενίσχυσε τη λατρεία της Θεοτόκου και πολλαπλασίασε τις εικόνες και τις τελετές.

Η Ευρώπη μετά τη Μεταρρύθμιση

– Πνευματική διαίρεση της Ευρώπης:

α) Προτεσταντισμός στη Βόρεια Ευρώπη

β) Ρωμαιοκαθολικισμός στη νότια Ευρώπη

γ) Ορθοδοξία ελληνικός χώρος, Βαλκάνια, Ρωσία

– Μεταβολές στον ευρωπαϊκό πολιτισμό:

1) Η μετάφραση της Βίβλου σε εθνικές γλώσσες συνέβαλε α) στην ανάπτυξη εθνικών λογοτεχνιών και β) στη σφυρηλάτηση της εθνικής συνείδησης.

2) Η απελευθέρωση των δημιουργικών δυνάμεων του ανθρώπου συνέβαλε α) στην εξέλιξη επιστημών, β) στον εκδημοκρατισμό θεσμών, γ) στην οικονομική ανάπτυξη, δ) στην κοινωνική ελευθερία.

Στις παρακάτω εικόνες πλούσιος διάκοσμος στον καθολικό ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.